Arthurs amalgaam

De driehoek is geen ‘amalgaam’ of mengelmoes maar ‘snijpunt’ van verantwoordelijkheden, zei de onlangs overleden Arthur Docters van Leeuwen jaren geleden in zijn Burgemeesterslezing. Dat was in het immense atrium van het Haagse stadhuis en er klonk, hoe confronterend ook, een zekere machteloosheid door in zijn boodschap.

Docters was in 1997 voorzitter van het College van procureurs-generaal toen hij de lezing hield over ‘De relatie tussen openbaar ministerie en lokaal bestuur’. Terwijl niet iedereen in het openbaar bestuur gerust was op de omvorming van het open-baar ministerie tot één organisatie onder leiding van Super-PG Docters maakte hijzelf zich zorgen over het gewicht dat zijn hoofdofficieren van justitie in de schaal legden van de driehoek. Binnenskamers sprak hij een beetje malicieus nog wel eens van ‘de transparante hoofdofficier’.

Wieg
Die zorg over dat ‘snijpunt van verantwoordelijkheden’ hoeft misschien geen verbazing te wekken. Elk lid van de driehoek is immers ook min of meer in de wieg gelegd voor het hart van zijn of haar beroep. Zo komt de politiechef als opperdiender bovendrijven mits die de uitvoering van zijn professie adequaat kan managen voor de burgemeester en de hoofdofficier.

Een officier van justitie, die in Docters’ woorden behoort tot de ‘cavalerie’ van de rechtshandhaving, heeft te excelleren in een gebalanceerde leiding over opsporing en strafvervolging. Vanuit de verantwoordelijkheid van het openbaar ministerie voor de strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde participeert de hoofdofficier in de driehoek.

Hierin zit de burgemeester het overleg voor. In de wieg gelegd om de lakens uit te delen beschikt de burgemeester doorgaans over bestuurlijke affiniteit, een brede blik en netwerk. Hij of zij is goed geïnformeerd en snel als het moet, want kent het afbreukrisico voor zijn of haar gezag in de publieke opinie.

Zoek
Veranderde de situatie nu eigenlijk sinds die boodschap van Docters in zijn Burgemeesterslezing? Natuurlijk is er inmiddels een nationale politie, waarvan hijzelf pleitbezorger was. Maar ook de coronacrisis van dit moment doet vermoeden dat het snijpunt van verantwoordelijkheden nog steeds zoek kan raken in het amalgaam dat driehoek heet.

Nu eens spreekt de burgemeester in commissie over de strafrechtelijke handhaving, dan weer is het soms lastig de vinger te leggen op zijn of haar eigen verantwoordelijkheid voor handhaving van de openbare orde. Het roept de vraag op of er een gezonde distantie in de driehoek is en respect voor elkaars verantwoordelijkheden.

Hoe diep gaat de scheiding der machten binnenskamers? Het antwoord op die vraag is een goed bewaard geheim. En dat is ongemakkelijk. Bij rechtshandhaving is dat snijpunt van verantwoordelijkheden immers niet zonder zin. Het openbaar ministerie maakt juist hierom ook deel uit van de rechterlijke macht.

Schout
In de praktijk van een geïnstitutionaliseerd overlegorgaan kan, in weerwil van beleden gelijkwaardigheid, het gebod van ‘goede verhoudingen’ minder goed verdedigbare uitkomsten in de hand werken. Het kale feit dat de driehoek bestaat kan ook met zich meebrengen dat de leden ervan zeker bij grote incidenten en crises het front gesloten willen houden, alleen al met het oog op de beeldvorming.

Het kan dan zelfs een zaak zijn van bestuurlijk overleven voor de burgemeester die steeds meer een precair, gepolitiseerd ambt vervult. Bovendien eist juist een incident of crisis krachtig leiderschap van de burgemeester. Een samenspel van media, oppositie en publiek roept hierom. Comfortabel of niet stelt dat de andere leden van de driehoek al gauw in de schaduw. Zelf zal de burgemeester in zo’n situatie weinig keus hebben, ook al weet hij of zij dat de afrekening van dat leiderschap volgt.

Leer en leven. Vóór de Franse tijd kenden we de schout die allerlei bestuurlijke en gerechtelijke verantwoordelijkheden in zich verenigde. Bij de gratie van de drie-hoek als amalgaam van verantwoordelijkheden kan die schout van vóór de trias politica min of meer voortleven in de huidige burgemeester.

Tegenlicht
De driehoek zag het licht als nawee van de jaren zestig. Dat was vooral ook na uiteenlopende ordeverstoringen in Amsterdam. De Commissie-Enschedé deed er onderzoek naar en schetste in haar interim-rapporten een ontluisterend beeld van het doen en laten van de autoriteiten in de hoofdstad en van hun onderlinge (gebrek aan) communicatie. De hoofdcommissaris van politie sneuvelde en niet veel later ook de burgemeester. Om het ontstaan van de driehoek te begrijpen zijn die rapporten onverminderd leerzaam en bieden ze trouwens ook fraai proza.

Ruim een halve eeuw later en meer dan twintig jaar na die Burgemeesterslezing is het niet alleen de vraag of de driehoek recht doet aan de onderscheiden verantwoordelijkheden maar ook of er sprake kan zijn van volwaardige controle. Docters, kind van de jaren zestig, had een broertje dood aan ongetoetst domein. Hij kon sowieso wat bèta zijn in zijn benadering: ‘Rechtlijnigheid kent geen tijd’.

Democratische en rechtsstatelijke legitimatie maken het kortom zinvol de driehoek en de praktijk ervan kritische tegen het licht te houden. Bij die reflectie kunnen Docters’ noties behulpzaam zijn. Intussen nog eens in zijn Late sprookjes kijken om te zien of de driehoek daarin toch niet ergens verdekt staat opgesteld.

Gert Jan Verhoog