Vrijheid van meningsvorming tijdens crises

“Ik werd op social media ineens in het kamp van complotdenkers geschaard. Terwijl ik niet geloof in complottheorieën.”

“Maar,” zegt ze verbouwereerd, “hoe kan ik dan mijn eigen mening vormen over coronamaatregelen en de viruswaarheid?” Tijdens ons bijpraten via Zoom vertelt een goede vriendin mij dat haar idee was om zich te verdiepen in beide kanten. De persconferenties van Rutte en De Jonge en alle praatprogramma’s van NPO en RTL gaven ruimschoots aandacht aan de maatregelen-kant. Om ook meer te weten te komen over de stand van denken in andere bubbels, besloot ze haar licht op te steken bij de manifestatie tegen coronamaatregelen in Haarlem. Gewoon door in gesprek te gaan met de mensen die daar zijn. En dat postte ze op Facebook.

Het genuanceerde verhaal over haar intentie werd online niet gelezen. Alleen de foto van de manifestatie op haar tijdlijn was al genoeg voor een lading ‘haat-mail’. Een vriendin van haar die in de zorg werkt, belde haar emotioneel op: of ze wel wist hoe heftig het was op de IC’s door corona?! Onder de indruk van deze reacties verwijderde mijn vriendin de post uit haar tijdlijn.

Linda Tops
foto: Gerhard van Roon

In dit geval lijkt er weinig ruimte voor nuance in deze crisis: óf je bent voor de coronamaatregelen, óf je bent complotdenker. Daartussen lijkt weinig mogelijk in de ogen van beide kanten. Mijn nieuwsgierigheid werd geprikkeld, want hoe komt dat dan? Vanuit mijn persoonlijk perspectief zie ik een aantal mogelijke verklaringen.

Perceptie op de probleemdefinitie

De perceptie op de probleemdefinitie rond corona speelt een belangrijke rol in deze situatie. Sociaal wetenschapper Joep Schrijvers verklaarde dit onlangs tijdens zijn lezing op de online nieuwjaarsbijeenkomst van vakvereniging Logeion. Als we dat toepassen op de coronacrisis, dan zien we dat de ene bubbel vindt dat met de coronamaatregelen de gezondheidscrisis wordt getemd. In de andere bubbel staan de bijeffecten van de maatregelen centraal. Hieruit doemen nieuwe problemen op: namelijk het faillissement van onze economie. En daarmee komt op persoonlijk vlak onze broodwinning, ons welzijn en onze toekomst in het geding. Vanuit beide bubbels wordt de bijbehorende werkelijkheid neergezet en wordt binnen deze probleemdefinities nog nauwelijks raakvlak gevonden met ‘de andere kant’. Sterker nog, de problematiek wordt steeds diffuser zodra ook nieuwe vraagstukken – terecht of niet – in de perceptie worden betrokken bij de coronaproblematiek. Zo versterken de toeslagenaffaire en de bijstandaffaire het beeld van een overheid die niet het beste voor heeft met haar burgers. Vanuit de overheid bezien, staan deze dossiers los van de coronacrisis. Het zijn dossiers die andere interventies vragen. Zie hier het ‘wicked problem’ in Nederland anno 2021.

Complicerende factor is het fenomeen nepnieuws. Wat niet alleen door commerciële sociale platforms wordt ingezet, maar ook door sommige media, wereldleiders en andere thought leaders op sleutelposities in onze samenleving. Wat leidt tot een Boyan Slat-versie van Arjen Lubach’s Fabeltjesfuik.

Kritisch of complot

In het verhaal van mijn goede vriendin was het onnavolgbaar te bepalen wanneer kritisch denken wordt gezien als complot denken. Aan de andere kant, kan medeleven met de mens Wiebes, er zomaar toe leiden dat je in de ogen van anderen plots tot de ‘elite’ behoort. Ook als hij oprecht verdriet toont en niet weet wat hij anders had kunnen doen dan hij gedaan heeft in de toeslagenaffaire. Hoe vrij ben je dan nog om je mening te vormen als goedwillende onafhankelijke burger, die graag de nuance opzoekt?

Zelfleiderschap

Deze ontwikkelingen vragen om zelfleiderschap van ons allemaal. Vooral zélf blijven denken en niet als zoete koek slikken wat de ene of de andere ‘kant’ je voorschotelt. Inzicht in probleemdefiniëring helpt daarbij, met inbegrip van de belangen van overheid, bedrijven en verschillende groepen burgers. Het lijkt dan ook niet toevallig dat de inzendingen in 2020 voor de Galjaardprijs voor de meest vernieuwende innovatieve en inspirerende publieke projecten in Nederland gaan over participatie en nauwe samenwerking tussen overheid, bedrijven en groepen burgers. “Het luisteren naar de belangen van burgers en het actief betrekken van doelgroepen bij beleid staan centraal in deze inzendingen.”, aldus juryvoorzitter Friso Fennema.

Zelfleiderschap bij het vormen van je eigen mening; niet de gemakkelijkste weg, maar – als het daadwerkelijk vanuit gezamenlijkheid wordt gedaan – zeker een constructieve. Mijn tip? Blijf de verbinding zoeken.

Linda Tops, januari 2021