Verkiezingen, hoe moet dat nu?

Gewetensvraag: heeft u bij de Europese verkiezingen begin deze maand geld ontvangen om op een bepaalde partij te stemmen? Een paar tientjes bijvoorbeeld? Zodat u die week uw boodschappen weer kon betalen? En had u het gevoel dat u bespied werd in het stembureau, of dat onbekende mannen buiten het stembureau vanuit een geparkeerde auto in de gaten hielden of u wel kwam opdagen op verkiezingsdag? Misschien heeft u zelf wel een paar buurtbewoners opgebeld, om hen eraan te herinneren op welke partij ze moeten stemmen, willen ze hun bouwvergunning krijgen.

Jelle Baartmans

Democratische groeistuipen en verkiezingswaarnemers

Het zijn in de context van de Europese en ook de eerdere Tweede Kamerverkiezingen wat ongebruikelijke of zelfs ongepaste vragen. Natuurlijk bent u niet betaald voor uw stem, en kunt u bij het stembureau veilig en discreet uw stem uitbrengen. Wellicht gingen uw gedachten bij deze inleiding juist uit naar een dictatuur als Rusland.

Maar de realiteit is dat Europa deels ook bestaat uit welwillende jonge democratieën waar bovenstaande vragen nog wel gerechtvaardigd zijn. Het gaat dan vooral over landen in Centraal, Zuid- en Oost-Europa die tot zo’n dertig jaar geleden nog zuchtten onder het communistische juk. De transitie naar een democratische rechtsstaat die zij daarna hebben ingezet gaat logischerwijs gepaard met groeistuipen.

EU-veto om Alexander de Grote

Om die reden reizen internationale verkiezingswaarnemers geregeld af naar landen als Armenië, Bosnië, Hongarije, of Roemenië. Dit doen zij namens bijvoorbeeld de Raad van Europa of de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). Zelf was ik vorige maand namens de Deense organisatie Silba in Noord-Macedonië om daar de presidents- en parlementsverkiezingen te observeren. Die vonden plaats in een politiek turbulente tijd, midden in het toetredingstraject richting de Europese Unie en ten tijde van geschillen met buurlanden.

Een van die geschillen is precies de reden dat we het vandaag de dag hebben over ‘Noord-Macedonië’, en niet meer over ‘Macedonië’. Het land stapte in 1991 uit het afbrokkelende Joegoslavië^[1] en sindsdien was de naam Macedonië een doorn in het oog voor Griekenland. De Grieken vonden dat de naam Macedonië de indruk wekte dat dat land de opvolger is van het koninkrijk Macedonië uit de Griekse Oudheid, dat een veel groter gebied omvatte, waaronder de regio Macedonië in het huidige Griekenland. Helemaal moeilijk te verkroppen voor de Grieken was het gebruik van Alexander de Grote (nota bene geboren in het huidige Griekenland) en de Zon van Vergina als symbolen van het moderne Macedonië.

Het centrale Macedoniëplein in de hoofdstad Skopje, met het standbeeld van Alexander de Grote.

Lang bleef het geschil onopgelost, zonder dat dat grote problemen opleverde. Maar toen EU- en NAVO-toetreding van Macedonië in beeld kwam, zag Griekenland z’n kans schoon en zette het een veto in. In 2018 vonden de landen elkaar in het Prespa-akkoord, waarin werd afgesproken dat Macedonië de naam veranderde naar ‘Noord-Macedonië’ en de Zon van Vergina niet meer als symbool zou gebruiken. Daarmee leek de weg naar de EU open te liggen. Maar dat was buiten Bulgarije, die andere EU-buur van de Macedoniërs, gerekend. Dat land zag dat Griekenland z’n zin had gekregen en kwam vervolgens ook met eisen aan het adres van Noord-Macedonië: dat zou in de grondwet expliciet de Bulgaarse minderheid in het land moeten erkennen. Die Bulgaarse minderheid is overigens verwaarloosbaar en de Macedonische grondwet is nog altijd niet aangepast.

Corruptie en Macedonische trots

Tegen die achtergrond vonden vorige maand de presidents- en parlementsverkiezingen plaats in Noord-Macedonië. Daarin werd een groot verlies voorzien voor de regerende sociaaldemocraten van de SDSM, ten faveure van de conservatieve en nationalistische oppositiepartij VMRO-DPMNE. De naamsverandering naar Noord-Macedonië was al een bittere pil geweest voor de bevolking en toegeven aan de Bulgaarse chantage zou helemaal een vernedering zijn voor het kleine Balkanland. Dat de sociaaldemocraten zo ver wilden gaan voor EU-toetreding slikte een groot deel van de Macedoniërs niet. De populisten van VMRO-DPMNE speelden hier handig op in. Presidentskandidaat Gordana Siljanovska-Davkova stelde tijdens haar campagne zelfs dat zij de naamsverandering weer terug zou draaien.

Hoewel de democratie in Noord-Macedonië globaal gezien functioneert, gaat dat nog wel met vallen en opstaan. Het land kampte in de afgelopen jaren met grootschalige corruptie- en afluisterschandalen. De vragen uit de inleiding van dit artikel zijn ook voorbeelden van praktijken die in Noord-Macedonië in eerdere verkiezingen zijn geconstateerd en waarmee kiezers zijn beïnvloed of geïntimideerd, hoewel op kleine schaal.

Stembureau in de wijk Čair. Bij elk stembureau was buiten bij de ingang politie aanwezig.

Verkiezingen waarnemen: van ochtendgloren tot stemmen tellen

Hoe gaat zo’n verkiezingswaarnemingsmissie dan in z’n werk? Zelf landde ik een kleine week voor verkiezingsdag in de hoofdstad Skopje. De dagen voorafgaand aan de verkiezingen maak je kennis met de andere waarnemers, afkomstig uit verschillende Europese landen, ga je in gesprek met lokale maatschappelijke organisaties en de EU-vertegenwoordiging in Skopje, en krijg je trainingen: wat is de politieke context? Hoe zit de Kieswet in elkaar? Waar dien je op te letten in en om de stembureaus? Ook bereid je je voor op verschillende scenario’s en hoe daarin te handelen.

Verkiezingsdag zelf is een lange dag. Samen met mijn Deense collega Laura was ik om 05:30 uur present op het eerste stembureau om de openingsprocedure nauwlettend te observeren. Met z’n tweeën waren wij gestationeerd in de hoofdstad Skopje zelf, in de wijken Gazi Baba en Čair. We hadden alle stembureaus in de wijken in kaart gebracht en op Google Maps een looproute voorbereid, met als doel om 10 à 15 stembureaus te bezoeken. Bij de stembureaus kom je onaangekondigd binnen. Met de accreditatie van de Verkiezingscommissie mag je als waarnemer alles inzien en vragen aan de leden van het stembureau. Je let op zaken als: kan er discreet worden gestemd? Zijn er ongeautoriseerde personen aanwezig in het stemlokaal? Worden kiezers in de buurt van het stembureau in de gaten gehouden of gehinderd bij het uitbrengen van hun stem?

Vingerafdrukscan en doorzichtige stembussen

Met het Nederlandse perspectief viel me op dat de Macedoniërs sommige aspecten van het stemproces strenger hebben geregeld dan in Nederland. Zo zijn de stembussen er transparant, in tegenstelling tot de dichte Nederlandse containers, moet iedere kiezer zich biometrisch identificeren via een vingerafdrukscan en zijn de stemhokjes beter afgeschermd, zodat niemand kan meekijken.

Op verkiezingsdag te voet onderweg in de wijk Gazi Baba, met zicht op de bergen rond Skopje.

Na een lange dag is het in de late uurtjes belangrijk nog scherp te zijn, want het tellen van de stemmen is een van de belangrijkste onderdelen die je als verkiezingswaarnemer bijwoont. Pas als alle stemmen zijn geteld en verzegeld en de voorzitter van het stembureau het licht uit doet zit je dag erop. Het team in het ‘hoofdkwartier’ gaat dan aan de slag met de verzamelde bevindingen van alle waarnemers om snel een voorlopig rapport te kunnen publiceren. Grote en systematische fouten in de procedures heb ik niet geconstateerd. Wel maakte het slordige gebruik van identificatiebadges – of het gebrek daaraan – door de leden van de stembureaus het moeilijk voor ons als waarnemers om vast te stellen wie wie is en of er al dan niet ongeautoriseerde personen in het stemlokaal aanwezig waren.

Appel op het geloof en nationalistische overwinning

Hoewel geen onderdeel van het verkiezingsproces an sich stuitte ik in de wijk Čair nog wel op een bijzondere flyercampagne. Čair is een wijk in Skopje met een etnisch Albanese en islamitische meerderheid. In verschillende straten waren flyers verspreid die kiezers ontmoedigden om naar de stembus te gaan, door een appel te doen op hun geloof: “Je bent moslim, stem niet. Je vreest Allah, laat je niet in met welke andere ‘God’ dan ook”, zo stond te lezen op de flyers.

Flyer aangetroffen in Čair: “Je bent moslim, stem niet.”

The morning after volgde na wat stevige espresso’s een debriefing door de coördinators van de missie. De nacht ervoor werd al duidelijk dat de regerende sociaaldemocraten inderdaad een megaverlies hadden geleden. Een paar uurtjes goede slaap waren helaas de nek omgedraaid door een luidruchtig overwinningsfeest van de nationalistische VMRO-DPMNE op het centrale Macedoniëplein, vlak onder onze slaapkamers. Zij waren de afgetekende winnaars van zowel de parlementaire als de presidentiële verkiezingen. Wat deze nieuwe wind betekent voor het EU-toetredingsproces en de verhoudingen met Bulgarije en Griekenland, is koffiedik kijken. Dat de nieuwe president Gordana Siljanovska-Davkova de naam ‘Macedonië’ daadwerkelijk in ere gaat herstellen en daarmee het Prespa-akkoord met de Grieken van tafel veegt, lijkt in ieder geval zeer onwaarschijnlijk.

Jelle Baartmans

^[1] NB: Macedonië was de enige Joegoslavische republiek die onafhankelijk werd zonder verzet van de Joegoslavische autoriteiten (en het leger) in Belgrado.