Op weg naar een buitengewoon kabinet?

Terwijl de verkenningsperiode meer weg had van een verlengde campagne, lijkt er sinds vorige week ineens een coalitie in de steigers te staan. Vanuit de betrokken stellingen begonnen PVV, VVD, NSC en BBB met cadeaus uitpakken: de één een grondwettelijk hof, een ander de voorzittershamer. Wat voor kabinet zien we door onze oogharen ontstaan? Een zakenkabinet, minderheidskabinet of extraparlementair kabinet? Voer voor politicologen. Tijd voor een kort abc.

Een zakenkabinet wil zeggen een kabinet bestaande uit experts. Of ze juistwel of niet lid moeten zijn of worden van een politieke partij is geen criterium voor dit label. Zo zou je kunnen denken aan een wetenschapper of hoogleraar op OCW en een zorgbestuurder op VWS. Oh wacht… Maar wat Pieter Omtzigt misschien vooral ook bedoelt is dat je een basisschoolleraar niet op VWS of BZK zet en dat je een diplomaat op BZ en een consultant op Financiën niet met elkaar verwisselt.

Kees Verhoog

Voor wie een (gedeeltelijk) zakenkabinet in elk geval goed uit zou komen is Geert Wilders. Nog even los van de vraag of hij dat stelletje technocraten vanuit het Torentje wil leiden, hoeft hij zich met ministers van ‘buiten’ in elk geval geen zorgen te maken over de vraag of hij zijn fracties in Den Haag en door het land gevuld kan houden.

Nog voordat Pieter Omtzigt zijn wensenlijstje op tafel kon leggen sneed Dilan Yeşilgöz hem de pas af. Die meldde dat de VVD een centrum-rechts minderheidskabinet van drie winnaars – PVV, NSC, BBB – aan een meerderheid wil helpen. Volgens een kuchende regenjas had Omtzigt’s NSC namelijk ook wel een rechts kabinet van PVV, VVD en BBB willen gedogen. Zonde, want juist zijn fractie loopt over van de experts…

Gedachte achter een minderheidskabinet is dat het ruimte zou bieden aan wisselende meerderheden. Een voorbeeld is het eerste kabinet-Rutte; een minderheidskabinet van VVD en CDA, met gedoogsteun van de PVV. Je zou ook kunnen zeggen: een meerderheidscoalitie met opt-outs voor de PVV. Kwestie halfvol/halfleeg. Op veel dossiers hielp de PVV het kabinet aan een meerderheid, maar bijvoorbeeld niet bij het redden van de euro. Op dit punt leunde het kabinet op oppositiepartij PvdA. Wat Job Cohen van Geert Wilders de bijnaam ‘bedrijfspoedel van Rutte’ opleverde.

Het probleem van een minderheidskabinet dat zich op een uiterste flank begeeft, is dat het in feite maar één pad naar een meerderheid heeft. De enige ruimte die het biedt voor wisselende meerderheden, is dus tussen oppositiepartijen onderling. Wat de relatie bewindspersoon/beleid, maar ook kabinet/kiezer, onder sterke druk kan zetten. Probeer je maar eens ministers Wilders en Van der Plas voor te stellen, die hun kiezers uitleggen dat ze van de oppositie een generaal pardon en gedwongen uitkoop van boeren moeten uitvoeren.

Een grotere ruimte voor wisselende meerderheden biedt een extraparlementair kabinet. Aan zo’n kabinet ligt geen inhoudelijk coalitieakkoord ten grondslag. Wel sluiten fracties een akkoord over de poppetjes; experts dan wel partijtijgers. In feite zijn alle fracties die zo’n kabinet laten zitten ‘gedoogpartij’ die zich niet bij voorbaat committeren aan het kabinetsbeleid. De ministers of bewindspersonen kunnen samen wel een programma opstellen, maar moeten vervolgens op zoek naar (wisselende) meerderheden in de Kamer.

Pieter Omtzigt deed tijdens zijn eerste gesprek met toen nog verkenner Plasterk een manmoedige poging om alle partijen rond de tafel te krijgen voor een extraparlementair kabinet. Het bleef stil.

Deze week beginnen Wilders, Yeşilgöz, Omtzigt en Van der Plas vergezeld van hun secondanten aan de onderhandelingen. Over het waarborgen van grondrechten, maar ook over de inhoud. Voor het regeerakkoord verzinnen ze allicht een andere term. Caroline van der Plas muntte tijdens de campagne al regieakkoord. Samen vertegenwoordigen deze partijleiders 88 zetels in de Tweede Kamer. Het zou de grootste meerderheid van een coalitie in twintig jaar zijn. Ook het volgende kabinet telt net als de vorige kabinetten vast enkele experts en vrije kwesties.

Het zijn interessante tijden voor politieke junkies. In de tussentijd wachten we ook nog steeds op het dunne regeerakkoord van Pim Fortuyn en Wouter Bos. Iets met soep, opdienen en gegeten.