Politiek niemandsland

1 juli deelt het jaar in tweeën, maar vormde dit jaar ook een soort politiek niemandsland tussen het land van Mark Rutte en het land van Dick Schoof. Het was de dag ná Rutte’s toespraak vanuit het Torentje, de dag vóór Schoof’s Bordesscène. Het was de laatste volle werkdag van premier Rutte (met onder meer de viering van Keti Koti), maar ook de dag waarop de ministers van het kabinet-Schoof voor het eerst bij elkaar kwamen. Kortom; een perfecte dag voor een reflectie op het ambt van minister-president.

Kees Verhoog

‘Kies de minister-president’

Alweer 14 jaar geleden zat ik in mijn eindexamenjaar. Volgens De Telegraaf zat half Nederland nog op Hyves. Was ik alweer vergeten. Verdrongen misschien. Ik weet nog wel dat ik zelf met een BlackBerry door de schoolgangen liep. Een klasgenoot die actief was bij de JOVD hield de krant omhoog met een blauwgekleurde kaart van Nederland: Mark Rutte had van de VVD voor het eerst de grootste partij gemaakt.

In 2010 werd Rutte de eerste liberale premier sinds Pieter Cort van der Linden (1913-1918). Met Schoof hebben we nu de eerste partijloze premier sinds Cort van der Linden. Liberaal en partijloos: een eeuw geleden ging dat prima samen.

Sinds 1918 waren premiers altijd lid van een politieke partij. Met het vierde kabinet-Colijn (1937-1939) kreeg de minister-president een eigen ministerie: dat van Algemene Zaken. Overigens spreken we pas sinds 1945 over ‘minister-president’. Daarvoor was de officiële titel nog ‘voorzitter van de Ministerraad’.

Echt gewicht kreeg het ambt van minister-president later. De aanwezigheid van de president van Frankrijk en bondskanselier van Duitsland dwong ook de Nederlandse premier naar Brussel. In het ontzuilde Nederland werd het Torentje inzet van de verkiezingen: denk aan het ‘Kies de minister-president’ van de PvdA in 1977 en ‘Laat Lubbers z’n karwei afmaken’ uit 1986. Sinds Joop den Uyl is de leider van de grootste coalitiepartij altijd premier geworden. Tot Schoof.

Extraparlementair

Wat betekent dit voor de positie van minister-president?

Dick Schoof heeft anders dan de partijleiders in de Kamer geen mandaat van de kiezer en schreef niet mee aan het hoofdlijnenakkoord. Het hoofdlijnenakkoord waar zijn regeringsprogramma binnen moet blijven. Het regeringsprogramma, waarvan Caroline van der Plas niet wilde ontkennen dat zij daar ook aan meeschrijft. Toch noemen PVV, VVD, NSC en BBB dit kabinet ‘extraparlementair’. Dit roept de vraag op: waar gaat de premier straks nog wel over?

Daar komt nog bij dat de Volkskrant wist te melden dat het bewindspersonenoverleg (waar met de eigen partij wordt overlegd) gewoon blijft bestaan. Dit ondergraaft opnieuw het extraparlementaire karakter van het kabinet (want minder dualisme), maar ook de positie van een partijloze minister-president. Premier Schoof moet straks in z’n eentje opboksen tegen vier blokken in de Trêveszaal.

Hoe zit het met de invloed van een partijloze premier in Brussel? RTL wees erop dat het vooroverleg in Europa ook langs partijpolitieke lijnen verloopt. Rutte behoorde tot dezelfde politieke familie als de Franse president Macron (Renew), zijn voorganger Jan Peter Balkenende tot dezelfde groep als de Duitse bondskanselier Merkel (EPP). Ook dit roept vragen op over de positie van onze nieuwe ‘MP’. De precieze consequenties hiervan lezen we ongetwijfeld binnenkort in een bijdrage van onze man in Brussel; Patrick Gibbels.

Nieuw leiderschap

Mark Rutte’s vermogen tot het smeden van coalities werd aanvankelijk gezien als verfrissend en daadkrachtig. Het heeft hem ongetwijfeld geholpen het record van Ruud Lubbers te verbreken. Rutte regeerde met hetzelfde gemak over links als over rechts. Voor visie moest je volgens Rutte naar de oogarts (HJ Schoo-lezing 2013). Het bleef hem evenzeer achtervolgen als het ‘afschudden van ideologische veren’ (Den Uyl-lezing 1995) premier Wim Kok achtervolgde.

Rutte’s vermogen om met iedereen samen te werken werd uiteindelijk ook zijn kwetsbaarheid. Links én rechts groeide de behoefte aan een meer visionaire premier. Maar ook groeide de irritaties over het steeds weer opstrijken van de premierbonus door de VVD en het ‘decimeren’ van coalitiepartners. Sybrand Buma (‘met verantwoordelijkheidsvakantie’ volgens de VVD) en Sigrid Kaag (‘nieuw leiderschap’) probeerden de methode-Rutte te weerstaan.

Is Schoof het logische antwoord op Rutte? Of blijkt partijloos hetzelfde als visieloos? Zijn kabinet kan kleur op de wangen in elk geval niet worden ontzegd. Dat hij tijdens de volgende verkiezingen de premierbonus komt opstrijken lijkt uitgesloten. Dán zal wat het ambt van minister-president betreft ook moeten blijken of we te maken hebben gehad met een trendbreuk of een uitbijter. Een influencer of een tussenpaus.

Zonder BlackBerry’s en Hyves, met iPhone’s en Instagram, verlaten we het tijdperk-Rutte. Vanuit het politieke niemandsland gaan we een nog ongewis avontuur tegemoet. Fijne zomer!

Kees Verhoog